Sağlık okuryazarlığında altı çizilmesi gereken nokta, 2017-2023 arasında hastalıklardan korunma ve sağlığın geliştirilmesi alanında, yetersiz ve sorunlu-sınırlı düzeydeki yüzde 17,3’lük iyileşmedir. Kamu ve özel sağlık sigortalarının bu iyileşmeyi dikkate alarak sağlığın korunmasıyla kazanımları artıracak modellere odaklanması kolaylaşacaktır.
Sağlık okuryazarlığıyla ilgili son on yıldaki ilk çalışma; Mine Durusu Tanrıöver, Hasan Hüseyin Yıldırım, Nihan Demı̇ray, Banu Çakır, Erdal Akalın tarafından yapıldı. 2014 yılında, Türkı̇ye Sağlık Okuryazarlığı Araştırması adıyla yapılan bu çalışma SAĞLIKSEN yayını olarak sektöre kazandırıldı(https://www.sagliksen.org.tr/cdn/uploads/gallery/pdf/8dcec50aa18c21cdaf86a2b33001a409.pdf).
İkinci çalışma ise, yine Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü tarafından 2017 yılında Gazi Üniversitesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Seçil Özkan editörlüğünde, Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi ve İlişkili Faktörler Araştırması adıyla yapıldı (https://dosyamerkez.saglik.gov.tr/Eklenti/39699/0/soya-rapor-1pdf.pdf).
Aralık 2024’de ise yeni bir araştırma daha yayınlandı. Sarp Üner’in ekip liderliğinde, Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen 2023 Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi ve İlişkili Faktörler Araştırması adlı bu çalışma, yakın zamanda Sağlık Bakanlığı sitesine yüklendi (https://dosyamerkez.saglik.gov.tr/Eklenti/50280/0/turkiye-saglik-okuryazarligi-ve-iliskili-faktorleri-arastirmasipdf.pdf).
Temel Gerçekler
Sağlık okuryazarlığı (Health Literacy), sağlığın geliştirilmesi kavramı kapsamında, 1980’li yılların sonlarına doğru tanımlanmıştır.
Dünya Sağlık Örgütü, sağlık okuryazarlığının; sağlık ve refahı teşvik eden ve sürdüren şekillerde bilgi ve hizmetlere erişebilmek, bunları anlayabilmek, değerlendirebilmek ve kullanabilmek anlamına geldiğini belirtmektedir. Hatta, sağlık okuryazarlığının, web sitelerine erişebilmek, broşürleri okuyabilmek ve öngörülen sağlık arama davranışlarını takip edebilmekten daha fazlası anlamına geldiğini ifade eder.
Sağlık okuryazarlığı, Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, “günlük aktiviteler, sosyal etkileşimler ve nesiller boyunca biriken kişisel bilgi ve yeterlilikleri temsil eder” şeklinde tanımlanır.
Sağlık okuryazarlığında temel gerçekler olarak 6 başlık olarak sıralanmaktadır (https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/health-literacy).
- Sağlık okuryazarlığı, günlük aktiviteler, sosyal etkileşimler ve nesiller boyunca biriken kişisel bilgi ve yeterlilikleri temsil eder,
- Sağlık okuryazarlığı, insanların kendileri ve çevrelerindekiler için iyi sağlık ve refahı teşvik eden ve sürdüren şekillerde bilgi ve hizmetlere erişmelerini, anlamalarını, değerlendirmelerini ve kullanmalarını sağlayan örgütsel yapılar ve kaynakların mevcudiyeti tarafından aracılık edilir ve genellikle örgütsel sağlık okuryazarlığı olarak tanımlanır,
- Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’nde sağlık okuryazarlığı, bir bireyin sağlık durumunun gelir, istihdam durumu, eğitim düzeyi ve ırksal veya etnik gruptan daha güçlü bir öngörücüsüdür,
- Avrupa’daki ekonomik olarak gelişmiş ülkelerde bile birçok çocuk, ergen ve yetişkinin sınırlı sağlık okuryazarlığı becerileri vardır,
- Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölgesi’ndeki anketlere göre, nüfus sağlık okuryazarlığı sosyal bir eğimi takip eder ve mevcut eşitsizlikleri daha da güçlendirebilir,
- Sağlık okuryazarlığı sağlığın bir belirleyicisidir.
Yeterli ve Mükemmel Sağlık Okuryazarlığı Yüzde 50’nin Altı
Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi ve İlişkili Faktörler Araştırması’nda, 15 bin 430 haneye ulaşılarak 9 bin 541 katılımcının görüşleri alınmış. Sağlıkla ilgili bilginin; ulaşma, anlama, değerlendirme, kullanma boyutları analiz edilmiş olan araştırmanın bazı çarpıcı başlıklarını ve 2014 ve 2017 araştırmaları ile bazı karşılaştırmaları özetlemek isterim;
2024 araştırma sonuçlarına göre, nüfusumuzun;
yüzde 21’i yetersiz,
yüzde 32,9’u sorunlu-sınırlı,
yüzde 34,4’ü yeterli,
yüzde 11,7’si mükemmel sağlık okuryazarlığına sahiptir.
Bir başka deyişle, yeterli ve mükemmel sağlık okuryazarlığı düzeyimiz yüzde 46.1’dir. Bu oran, tedavi ve hizmet alanı için yüzde 50,8, hastalıklardan korunma ve sağlığın geliştirilmesi için ise yüzde 45,7 olmaktadır.
Sağlık okuryazarlığında yeterli ve mükemmel düzeyde olanlar;
bilgiye ulaşmada yüzde 56,6
bilgiyi anlamada yüzde 53,2
bilgiyi değerlendirmede yüzde 46,8
bilgiyi kullanma/uygulamada ise yüzde 47,7 saptanmıştır.
Sağlık okuryazarlığı tedavi ve hizmet alanı için yetersiz düzeyde sağlık okuryazarlığı en yüksek bölge Akdeniz, hastalıklardan korunma ve sağlığın geliştirilmesi alanı için ise Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi olarak bulunmuştur.
Sağlık okuryazarlığının yetersiz düzeyde olma erkeklerde kadınlara göre daha yüksek hesaplanmıştır.
Sağlık okuryazarlığı yeterli olanların sıklığı 18-24 yaş grubundaki yüzde 42,7 iken ilerleyen yaş grupları ile birlikte azalarak 65 ve üzeri yaş grubunda yüzde 16,7’ye düşmüştür.
Sağlık okuryazarlığı yeterli ya da mükemmel olanların sıklığı 18-24 yaş grubunda yüzde 54,1 iken, 25-34 yaş grubunda yüzde 56,0, 35-44 yaş grubunda yüzde 48,5, 45-54 yaş grubunda yüzde 46,1, 55-64 yaş grubunda yüzde 34,8, 65 ve üzeri yaş grubunda ise yüzde 22,7 olarak bulunmuştur.
Araştırmaya göre, sağlık okuryazarlığı yeterli olanların sıklığı en yüksek eğitim grubu olan yükseköğretim ve üstü grubunda yüzde 42,7’dir.
Çalışanlar yüzde 41,5, öğrenciler ise yüzde 45 ile yeterli sağlık okuryazarlığı en yüksek gruplar olarak tespit edilmiştir.
Geliri çok yetersiz olanlarda yetersiz sağlık okuryazarlık düzeyi yüzde 37,6 ile en yüksektir.
On Yılda Yüzde 10 İyileşme
2017 araştırma sonuçlarına göre, nüfusumuzun;
yüzde 30,9’u yetersiz,
yüzde 38’i sorunlu-sınırlı,
yüzde 23,4’ü yeterli,
yüzde 7,7’si mükemmel sağlık okuryazarlığına sahiptir.
2014 araştırma sonuçları ise, nüfusumuzun;
yüzde 24,5’i yetersiz,
yüzde 40,1’i sorunlu-sınırlı,
yüzde 27,8’i yeterli,
yüzde 7,6’sı mükemmel sağlık okuryazarlığına sahiptir.
2014’de yüzde 64,6, 2017’de yüzde 68,9 olarak saptanan yetersiz ve sorunlu-sınırlı sağlık okuryazarlığı düzeyi, 2023 çalışmasında yüzde 53,9 bulunmuştur. On yılda, arada yüzde 10 düzeyinde fark bulunması, sağlık okuryazarlığında iyileşme olarak değerlendirilebilir. Yine de, iki kişiden birinin sağlık okuryazarlığı düzeyi ne yazık ki istenenin altındadır.
Sağlık okuryazarlığının hastalıklardan korunma ve sağlığın geliştirilmesi alanında yetersiz ve sorunlu-sınırlı düzeyi 2017 araştırmasında yüzde 71,6’dan 2023’de yüzde 54,3’e düşmüştür. İki araştırma arasında olumlu yönde yüzde 17,3’lük fark vardır. Bu durum, yeterli ve daha iyi düzeyde sağlık okuryazarlığının yüzde 60’ın üzerinde iyileştirilme olarak değerlendirlebilir.
2017 araştırmasında yüzde 58,4 olarak saptanan yetersiz ve sınırda tedavi ve hizmet alanı sağlık okuryazarlığı 2023 çalışmasında yüzde 49,2 bulunmuştur. İki araştırma arasında olumlu yönde yüzde 9,2’lik bir fark vardır. Bu da, yeterli ve daha iyi düzeyde sağlık okuryazarlığının yüzde 22 iyileştirildiği şeklinde değerlendirilebilir.
Sağlık okuryazarlığı süreçlerinin bilgiyi değerlendirme, bilgiye ulaşma ve bilgiyi anlama alanlarında iki araştırma dönemi arasında yüzde 11,8 ile yüzde 16,3 arası olumlu değişim olurken, bilginin uygulamaya geçişinde sadece yüzde 2,3 oranında bir gelişme sağlanmıştır.
Sağlık Çalışanlarının Emeklerine Sağlık…
Sağlık okuryazarlığı; bireylerin sağlık hizmetlerine erişimlerini kolaylaştırır, sağlık risklerini daha iyi anlamalarını sağlar ve tedavi süreçlerinde aktif rol yapmalarına olanak tanır. Bireylerin sağlıkla ilgili doğru ve güvenilir bilgilere erişebilmesi, bu bilgileri anlayabilmesi ve uygun sağlık kararları verebilmesi, sağlıklı bir toplum için gereklidir.
Bu araştırmalar, gerek Kalkınma Planlarında ve gerekse akademik alanda sık vurgulanan sağlık okuryazarlığı seviyesinin yükseltilmesi ve sağlığa erişimin artırılması için yol haritasının kritik kilometre taşlarını göstermesi açısından çok değerli veriler sunmaktadır.
Bunlardan, kamu ve özel sektörün planlayıcıları ile uygulayıcılarının kurumları ve sağlık sektörü için çıkarılması gereken bir çok ev ödevi sıralanabilir. Sonuçlar olumlu da olsa, sağlık okuryazarlığı henüz istenen düzeye gelmiş sayılmaz. Bir plan kapsamında aşamalı olarak daha da fazlası yapılmalıdır.
Sağlık okuryazarlığında altı çizilmesi gereken nokta, 2017-2023 arasında hastalıklardan korunma ve sağlığın geliştirilmesi alanında, yetersiz ve sorunlu-sınırlı düzeydeki yüzde 17,3’lük iyileşmedir. Kamu ve özel sağlık sigortalarının bu iyileşmeyi dikkate alarak sağlığın korunmasıyla kazanımları artıracak modellere odaklanması kolaylaşacaktır. Bu sürece gelinmesinde üstün bir çaba gösterdikleri için tüm sağlık çalışanlarının emeklerine sağlık…
Başta Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü ekibi olmak üzere, sağlık okuryazarlığına gönül veren herkese teşekkürler.
